10 Verrassende feiten over de geschiedenis van champagne

Weinig wijnen worden zo geassocieerd met luxe en glamour als champagne. Maar waarom vinden wij wijnliefhebbers deze nobele mousserende wijn zo fascinerend? Om die vraag te beantwoorden, moeten we een reis terug in de tijd maken naar de plaats waar de fundamenten voor deze prachtige wijnsoort werden gelegd. In dit artikel zullen we ook enkele mythes ontkrachten en de belangrijkste vragen beantwoorden. Is champagne altijd mousserend geweest? Wie heeft het eigenlijk uitgevonden? En waarom werd het twee eeuwen lang "duivelswijn" genoemd?

Dompel je samen met ons onder in de boeiende geschiedenis van champagne!

1. Wie heeft champagne uitgevonden?

"Kom snel, ik drink sterren!" Dit is precies de zin die de beroemde Dom Pérignon zou hebben geroepen tegen een medemonnik nadat hij de champagne had uitgevonden en de eerste slok had geproefd. Een mooi verhaal, nietwaar? Helaas is het niet waar! Ja, de monnik was keldermeester in het klooster van Hautvillers bij Épernay aan het einde van de 17e eeuw. En ja, hij is inderdaad verantwoordelijk voor veel prestaties. Zo wordt hij bijvoorbeeld genoemd voor het mengen van druiven van verschillende locaties om een harmonieuzere wijn te creëren. Van Dom Pérignon wordt gezegd dat hij een echte kwaliteitsfanaat was. Een wijn die - om wat voor reden dan ook - opeens sprankelt zou hem niet hebben behaagd, maar eerder een doorn in het oog zijn geweest.

Dat Dom Pérignon vandaag nog steeds gevierd wordt als de uitvinder van de champagne, is te danken aan zijn opvolger, Dom Grossard, die in 1821 in een brief aan de burgemeester van Aÿ de daden van zijn voorganger verfraaide en overdreef om indruk te maken. Grossard was succesvol op de lange termijn. Tot op vandaag staat er een standbeeld van de monnik voor het Maison de Moët et Chandon, dat net als het champagnemerk Dom Pérignon tot de luxegroep Moët Hennessy - Louis Vuitton SE (LVMH) behoort, ter ere van zijn heldendaden. Wat een slimme marketing!

In feite was champagne niet de eerste mousserende wijn in de geschiedenis. Al in 1531 produceerden monniken in Limoux de eerste mousserende wijn. Zo was het ook in de Languedoc! Dat er in de 17e eeuw ook mousserende wijn uit de Champagne kwam, is meer een kwestie van toeval. En goede handelsbetrekkingen met Engeland. De wijnen werden in vaten op schepen naar het eiland vervoerd. Eén theorie is dat de wijnen in het warme ruim van het schip opnieuw begonnen te gisten door een zeker restzoet. De tweede theorie is echter waarschijnlijker. Dit komt omdat de Engelsen in die tijd niet alleen een voorkeur hadden voor zoete wijnen, maar ook al glazen flessen hadden. De wijn uit de Champagne werd hierin gebotteld, verfijnd met suiker en kruiden en verzegeld. Wanneer de temperatuur steeg, begon de tweede gisting in de fles - en het koolzuur kon niet ontsnappen. Voilà: champagne. We geven echter toe dat het verhaal van Dom Pérignon veel vermakelijker is.

2. Waarom wordt champagne de koning van alle wijnen genoemd?

Champagne is een complex product, komt uitsluitend uit één streek en is daarom zeldzaam en duur. Vroeger konden alleen koningen het zich veroorloven! Helaas is ook dat niet helemaal waar. Ook al staat Champagne nu synoniem voor pure luxe in een glas, in de 17e en 18e eeuw kon ook de gegoede burgerij zich deze mousserende wijn veroorloven. Om de koninklijke connectie te begrijpen, moeten we iets verder teruggaan in de geschiedenis van champagne. Namelijk naar het jaar 498. Dat wil zeggen, naar een tijd lang voordat champagne zelfs maar mousserend was. Toen werd Clovis, de eerste koning van de Franken, gedoopt in Reims.

Het was precies deze doop die het begin inluidde van de bouw van de beroemde kathedraal van Reims, die pas in de 14e eeuw werd voltooid. Alle koningen van de Franken werden vanaf dat moment in Reims gekroond. En bij de ceremonies werd de (toen nog stille wijn) uit de streek gedronken. Toen al werd wijn uit de Champagnestreek "koninklijke wijn" genoemd. Maar het was de Zonnekoning, Lodewijk XIV, die voor de laatste koninklijke toets zorgde door champagne te bestellen in Versailles en er zijn favoriete drankje van te maken.

3. Waarom is niet alleen Reims, maar ook Épernay een champagnebolwerk?

Dankzij de kroningen en andere koninklijke evenementen was het logisch dat veel handelaren zich direct in Reims vestigden. Tot de 18e eeuw waren dit vooral lakenhandelaren. De adel wilde immers mooie kleren hebben. Deze lakenhandelaren handelden echter meestal ook in wijn.

Dit verklaart waarom Reims een champagnebolwerk is. Ook vandaag nog zijn belangrijke huizen als Charles Heidsieck, Krug, Pommery, Ruinart en Veuve Clicquot hier gevestigd. Épernay daarentegen werd het tweede champagnebolwerk dankzij de Marne, een zijrivier van de Seine. In de 17e eeuw werden goederen van hieruit verscheept naar Parijs, dat slechts 150 kilometer verderop ligt. Épernay werd een zeer belangrijk handelscentrum in de loop van de geschiedenis van de champagne. Daarom zijn hier ook veel belangrijke huizen gevestigd, zoals Moët & Chandon, Pol Roger en Perrier-Jouët.

4. Wanneer werd het eerste champagnehuis opgericht?

Hoewel de Engelsen al in de 17e eeuw mousserende wijn uit de Champagne maakten, duurde het nog eens 100 jaar voordat het eerste champagnehuis in Reims werd opgericht. De reden hiervoor is helaas niet zo glamoureus. In Frankrijk was de glazen fles nog niet algemeen aanvaard als wijnverpakking. Geen wonder! In die tijd mocht wijn immers alleen in vaten aan het buitenland verkocht worden! Dit om het smokkelen en dus het ontduiken van douanerechten te bemoeilijken. Pas in 1728 stond een koninklijk besluit de handel in wijnflessen toe. Een decreet met gevolgen. Al in 1729 - slechts één jaar later - richtte de lakenhandelaar Nicolas Ruinart zijn Maison op in Reims. Daarmee is Ruinart het oudste champagnehuis ter wereld.

5. Waarom werd champagne ook wel "duivelswijn" genoemd?

Ondanks de reputatie die champagne al in de 17e en 18e eeuw genoot in Frankrijk, was de productie ervan een echte gok. En een gevaarlijke! De kwaliteit van de flessen was toen ronduit bedroevend. Natuurlijk waren ze allemaal mondgeblazen. De industriële revolutie was immers nog ver weg. De flessen die gebruikt werden voor de tweede gisting waren navenant dun of ongelijk, of allebei. Veel van deze flessen waren niet bestand tegen de toenemende druk en barstten.

Bovendien wist in die tijd natuurlijk niemand hoe de tweede gisting in de fles eigenlijk chemisch werkte, laat staan hoe die gecontroleerd kon worden. Natuurlijk wisten alle huizen dat hiervoor suiker nodig was. Maar hoeveel? Veel verkeerde doseringen zorgden ervoor dat er nog meer flessen barstten dan sowieso het geval zou zijn geweest door de te hoge druk veroorzaakt door te veel suiker. Champagne werd beschouwd als onvoorspelbaar, zelfs duivels. Juist daarom werd het in de 17e en 18e eeuw ook wel "vin diable" genoemd, oftewel "duivelswijn". Dit veranderde pas in de 19e eeuw, toen Louis Pasteur ons hielp te begrijpen hoe gisting in wijn werkt. Eindelijk konden we de tweede gisting in de fles bewust controleren.

6. Is champagne altijd helder geweest?

Nee! Vooral niet in de 17e en 18e eeuw! Toen waren de wijnen grijzer en troebeler. De grijze kleur kwam doordat er rode druiven werden gebruikt die niet zo snel geperst konden worden als tegenwoordig. Daarom werd een "vin gris" gecreëerd. Met andere woorden, een "grijze wijn". Maar of er nu rode of witte druiven werden gebruikt, alle champagnes van toen hadden één ding gemeen: ze waren heel erg troebel. Dat kwam omdat de dode gistcellen van de tweede gisting gewoon in de fles bleven zitten.

Pas op het einde van de 18e eeuw begon men eindelijk de gist uit de champagneflessen te verwijderen. Dit was de geboorte van het dégorgement. Het duurde echter een kleine eeuwigheid voor de gist zich in de flessenhals verzamelde. En bij het verwijderen ging veel wijn verloren! Samen met haar Duitse keldermeester Anton von Müller ontwikkelde de weduwe Barbe-Nicole Clicquot-Ponsardin, vandaag beter bekend als Veuve ("Weduwe") Clicquot, echter de remuage. Dit is het proces waarbij de gist wordt geschud op speciale riddling rekken, bekend als pupitres. Hierdoor kon de gist in slechts drie weken naar de hals van de fles migreren.

Een verdere ontwikkeling van de remuage werd bereikt door de twee wijnmakers Claude Cazals van Champagne Cazals en Jacques Ducion, die hun gyropallet registreerden voor een patent in 1968. Deze gyropallet wordt aangedreven door elektromotoren. De flessen hoeven niet individueel met de hand geschud te worden, maar worden in metalen kooien geplaatst waarin de remuage mechanisch gebeurt. Dit betekent dat er veel meer flessen tegelijk geschud kunnen worden!

7. Is champagne altijd droog geweest?

Nee. En eigenlijk hoeft het dat vandaag ook niet te zijn. Natuurlijk is de absolute meerderheid van alle champagnes die tegenwoordig op de markt zijn brut, wat betekent dat ze tussen de zes en twaalf gram restsuiker per liter hebben. Er zijn echter ook zoete (doux) varianten met 50 gram restsuiker of meer per liter! Maar die zijn nu een zeldzaamheid en worden nog maar zelden geproduceerd.

Het is moeilijk te geloven dat tot ver in de 19e eeuw suikerzoete champagnes eigenlijk de standaard waren. Ze hadden meestal aanzienlijk meer dan 50 gram restsuiker en waren vaak zelfs zoeter dan een Sauternes of zelfs een Trockenbeerenauslese! Ook hier was een moedige weduwe nodig om de volgende stap in de geschiedenis van de champagne te zetten. Louise Pommery wel te verstaan. Zij was de eerste vrouwelijke champagnemaker die in 1874 een Brut-versie van champagne op de markt bracht. En zie: vooral de Engelsen waren dol op deze droge champagne. Van daaruit begon de triomftocht over de hele wereld en nu is het de absolute standaard op het gebied van zoetheid.

8. Wanneer kwam de eerste prestigieuze champagne op de markt?

In 1876. Maar strikt genomen werd deze champagne toen niet op de markt gebracht, maar wel in het Russische koningshuis. Want het was tsaar Alexander II die Louis Roederer (ook de II) de opdracht gaf om een champagne te produceren waarvoor alleen de beste druiven van de beste wijngaarden gebruikt mochten worden. Prestige dus. Deze champagne is vandaag trouwens nog steeds verkrijgbaar. Het is de legendarische Louis Roederer Cristal. En zelfs vandaag heeft de Cristal nog de speciale eigenschappen van die tijd.

De tsaar was niet bepaald populair en was erg bang om vergiftigd te worden of gedood te worden door een explosief. Daarom stond hij erop dat de champagne in een doorzichtige fles werd geserveerd. Zo kon gif herkend worden. Bovendien mocht de fles niet de typische conische bolling onderaan hebben, zodat daar geen explosieven verborgen konden worden. In 1881 werd de tsaar ondanks al deze voorzorgsmaatregelen gedood door een handgranaat. Gelukkig was deze niet verborgen onder een fles champagne.

9. Komen de druiven voor champagne enkel uit de Champagnestreek?

Wat we vandaag met een volmondig ja kunnen beantwoorden, was niet altijd vanzelfsprekend. Aan het begin van de 20e eeuw was dat heel anders. Ten eerste waren de grenzen van de Champagne toen anders. De Aube - en dus ook de beroemde gemeente Montgeux met zijn zuivere krijtterroir - behoorde nog niet tot de Champagne. Maar dat weerhield de champagnehuizen er niet van om er druiven te kopen, vooral voor hun prestigewijnen, en Montgeux stiekem "Montrachet of Champagne" te noemen. Zo goed was de kwaliteit.

In het begin van de 20e eeuw ontstond er in de Champagne een echt druiventekort door de verwoestende druifluisramp. De wijnstokken vielen ten prooi aan de luis en er waren gewoonweg niet genoeg druiven om champagne van te maken. In plaats van de wijnboeren in de Aube redelijke prijzen te betalen, probeerden de huizen de prijzen nog lager te krijgen. Toen dat niet lukte, kochten ze gewoon druiven uit andere Franse wijngebieden zoals de Loire. Ze lieten zelfs druiven uit Duitsland komen!

De wijnboeren van de Aube pikten dit natuurlijk niet. Vooral omdat ze al sinds 1908 vochten om officieel champagne te mogen produceren! In januari 1911 brak de opgekropte woede uit en ontstonden er hevige rellen in Aÿ, waar pakhuizen in brand werden gestoken, mousserende wijnen in de Marne werden gekieperd en de lokale champagnehuizen werden aangevallen. Er waren inderhaast 40.000 soldaten uit Parijs nodig om een einde te maken aan de onrust. Voorlopig dan. Op 16 februari 1911 nam de Franse regering de Champagnewet aan, die de Aube - en dus Montgeux - duidelijk uitsloot van de champagneproductie. De situatie escaleerde opnieuw en de eerste doden werden gemeld.

In juni 1911 gaf de regering uiteindelijk toe en classificeerde de Aube als "deuxième zone". Dit betekende dat er "tweederangs champagne" geproduceerd mocht worden. Het is vooral dankzij de volgehouden onderhandelingen van de familie Beaugrand uit Montgeux dat de Aube in 1927 officieel een volwaardige en gelijkwaardige regio in de Champagnestreek werd.

10. Is Champagne een beschermde term?

Eigenlijk wel, ja. Neem me dit vage antwoord niet kwalijk. Helaas is het niet zo eenvoudig. Binnen Europa is champagne duidelijk een beschermde term. En dat is al zo sinds 1990. Sindsdien mogen alle andere mousserende wijnen met traditionele gisting op fles zich niet meer zo noemen. De Champagnestreek heeft ook de term "méthode champenoise" laten beschermen door de Europese Unie voor deze zeer traditionele gisting op fles.

En de bescherming van het generieke merk Champagne wordt eigenlijk heel serieus genomen! In Duitsland is er bijvoorbeeld een producent die een mousserende wijn met peren maakt. De variëteit heet Champagne peer. Toen de perenmousserende wijn op de markt kwam en de perenvariëteit trots op de voorkant van het etiket prijkte, volgde een juridisch geschil met Champagne dat jaren duurde en pas na meer dan tien jaar in 2022 eindigde. Het resultaat: voortaan mag de perenvariëteit van Champagne alleen nog op het achteretiket vermeld worden!

Buiten de Europese Unie kan Champagne zijn merkbescherming echter niet zo makkelijk afdwingen. In de Verenigde Staten bijvoorbeeld mogen alle mousserende wijnen die daar geproduceerd worden ook Champagne heten. Champagne spande een rechtszaak aan. En faalde. Als reden werd opgegeven dat het vanwege de geografische afstand duidelijk was dat de Amerikaanse mousserende wijnen niet uit Champagne afkomstig konden zijn.

In Zwitserland heeft het zeer kleine dorp Champagne van 750 mensen met 28 hectare verschillende juridische gevechten met de Fransen verloren. Ze produceren al wijn sinds de 10e eeuw, lang voordat de Fransen Champagne maakten. En ze mogen hun wijn niet etiketteren als Champagnewijn.

En er is momenteel ook een geschil met Rusland. Daar heeft Poetin bij wet verklaard dat alleen Russische mousserende wijnen Champagne genoemd mogen worden. En omdat ook dat buiten de Europese Unie ligt, zal het voor Champagne erg moeilijk worden om in deze zaak zijn eigen belangen te laten gelden. De uitkomst van het juridische geschil is onzeker.

Zoals je ziet is het verhaal van de Champagne nog lang niet voorbij!